Văn hóa cà phê là gì?

Để “nắm bắt” được khái niệm mơ hồ ấy, rất đơn giản. Một buổi sáng đầu thu nhàn rỗi nào đó, với chút không khí se lạnh đầu ngày, bạn mở cửa bước vào một nhà sách quen thuộc (Barnes & Noble chả hạn). Điều trước nhất bạn để ý là mùi cà phê ngào ngạt “quánh” lại giữa không gian, phát ra từ một góc (trái hoặc phải, hoặc ngay chính giữa) của tiệm. Đó là quán cà phê mang cái tên khá quen thuộc với người Mỹ: Starbuck hay có thể là một cái tên nào khác. Điểm chính là một quán cà phê nằm ngay trong tiệm sách. Khách đến mua sách (hay chỉ đến để xem “cọp” như các cô cậu sinh viên cần tài liệu nào đó cho homework của mình, hay đơn giản, lề thói đi dạo hàng sách của những con mọt chữ – như kẻ viết bài này) có thể cầm vài quyển sách của các tác gỉa quen thuộc, ngồi xuống một góc bàn, mua ly cà phê, vừa nhấm nháp vừa ham trên những trang sách thánh hiền. Cà phê và sách vở. Hai thứ ấy thường đi chung với nhau. Nhiều văn hào nức tiếng trên thế giới (như vợ chồng triết nhân người Pháp Jean-Paul Sartre và Simone de Beauvoir) khi ngồi xuống bàn viết, ngòai xấp giấy trắng phải luôn luôn có ly cà phê nóng trước mặt.
[Only registered and activated users can see links. Click Here To Register...]
Đôi vợ chồng triết học Jean Paul Satre thưởng thức cà phê như là một nếp hàng ngày.

Từ thế kỷ 15, 16 ở Châu Âu đã xuất hiện khái niệm “văn hóa cà phê”, ám chỉ những quán cà phê thường có sự tiến thoái của các văn nghệ sĩ, các triết gia. Họ đến đó, trước hết như là nơi thẳng băng gặp gỡ hàng ngày, để ăn uống, đàm đạo thảo luận những bản thảo họ đang thai nghén, hay để san sẻ những quan điểm riêng về các vấn đề văn hóa thời sự nóng hổi. Nhiều tác phẩm quan trọng có tầm vóc thay đổi thế giới đã ra đời từ những quán cà phê như thế. Franz Kapka, nhà văn gốc Do Thái, đã đọc lại bản thảo tác phẩm nức danh “Hóa Thân” (Metamorphosis) tại quán cà phê Café Stefan ở Prague (thủ đô Tiệp Khắc). Tiệm cà phê cổ nhất ở Paris, khai trương năm 1686 (và đến nay vẫn còn họat động (?)), Le Procope, với vị trí thuận lợi tọa lạc gần nhà hát La Comédie-Francaise, đã được sự chiếu cố đặc biệt của các nghệ sĩ, các nhà viết kịch (Molìere, Racine v.v..) nên đã tồn tại một thời gian kỷ lục.

Lịch sử về văn hóa cà phê tại châu Âu đã ghi nhận sự ra đời của gần 40 quán cà phê, đến nay vẫn còn họat động tại 20 tỉnh thành, từ Budapest (Hung Gia Lợi) kiều diễm sang trọng đến một góc phố tồi tàn của St. Petersburg (Nga). Ở Sài Gòn, trước năm 1975, có quán cà phê La Pagode, nằm trên đường Tự Do (bây giờ là Đồng Khởi), chỗ đối diện với công viên Hòa nhạc phía bên kia đường, cũng là nơi giao hội của các nhà văn, nhà thơ nổi danh của miền Nam. Cái tên La Pagode đã có chỗ đứng rất trang trọng trong nhiều tác phẩm văn, thơ xuất bản cả trước lẫn sau 1975. Cũng từ quán cà phê Cái Chùa (La Pagode), một nhóm các nhà văn, thi sĩ lúc ấy đã “lăng–xê” mốt “trí thức thời thượng”: kính trắng và ống vố (pipe). Và cố nhiên, trước mặt phải có ly cà phê bốc khói, và cái lọ đựng những viên đường thẻ trắng bốp.Một góc quán cà phê ở Pháp

Từ năm 1983, nước Mỹ, vốn bị các trí thức Châu Âu gọi mai mỉa là “anh trọc phú” (anh nhà giàu ngu dốt), đã xuất hiện hệ thống tiệm cà phê Starbuck, mà chỉ hơn 20 năm sau nó đã trở thành hiện tượng “văn hóa” đáng chú ý chẳng những chỉ ở nước Mỹ, mà còn ở các quốc gia có “nền văn hóa cà phê” lâu đời ở châu Âu. “Rót cả tâm hồn vào đáy cốc” (tôi muợn câu chuyển ngữ tuyệt trần của Trần Kiêm Đòan từ đầu đề quyển sách viết bởi người sáng lập nên hệ thống cà phê Starbuck : Pour Your Heart into It : How Starbucks Built a Company One Cup at a Time của Howard Schultz), đó là triết lý chảy qua từng giọt cà phê Starbuck sóng sánh. Thứ triết lý đi từ đáy cốc đến từng tế bào não bộ của khách mộ điệu đứng xếp hàng mỗi buổi sáng trước 12 ngàn quầy cà phê Starbuck có mặt khắp nơi trên thế giới, từ thị thành Wichita nhỏ bé ở một tiểu bang nông nghiệp quê kệch của nước Mỹ đến những khu phố hoa lệ của Nữu Ước, qua của Seattle, cổ kính của Boston, đến cả thủ đô Paris, cái nôi của văn hóa châu Âu, thành trì tự hào một thời của giới trí thức châu Âu

Ngày nay, khi nói đến văn hóa cà phê, người ta (giới trí thức châu Âu) đã không thể bỏ qua “văn hóa cà phê Starbuck”. Dù vậy, vẫn có kẻ ganh tị với anh “trọc phú Mỹ”, biện luận rằng Starbuck vốn có gốc tích từ một quốc gia châu Âu khác là Ý, mà người sáng lập ra nó là Howard Schultz đã mang nó về từ một chuyến du lịch thành phố Milan. Nhưng nếu không có anh trọc phú Mỹ nhúng tay vào thì liệu cái thứ cà phê có gốc tích từ Milan ấy đến nay có bao nhiêu người biết. Cũng như cái món Pizza (cũng có tông tích từ Ý) nổi danh thế giới, nếu không được giới thiệu đầu tiên ở nước Mỹ từ một cái Lều (Hut) nằm khiêm tốn trong một khu heo hút của khuôn viên trường Đại Học Wichita State University (Wichita –Kansas) năm 1958 thì hiện tại mấy ai biết đến Pizza Hut. Mặt khác, phải thán phục óc sáng tạo kinh tế nhưng lại mang màu sắc văn hóa của những người đầu não Starbuck. Họ đã kết hợp thành công hai tính cách tưởng hình như đối nghịch nhau, như sao Hôm, sao Mai không bao giờ gặp. Đó là tính cách thong thả, tà tà, an nhàn của châu Âu, biểu trưng qua những giọt cà phê phin (filter) chậm rãi vào buổi đầu ngày và tính cách “Fast Food” của người Mỹ, mọi chuyện đều phải “ăn liền” (instant), lập tức, kể cả ly cà phê buổi sáng, biểu trưng qua bình cà phê Folgers hay Maxwell đầy ắp đủ uống cho nhiều người chỉ trong 1, 2 phút sau khi bấm nút máy pha (coffee maker). Hãy thử so sánh, khỏang thời gian làng nhàng của [Only registered and activated users can see links. Click Here To Register...] một người Mỹ từ lúc họ ghé xe vào trạm “Drive-thru” để đặt mua bữa ăn trưa cho đến khi họ trả tiền và nhận gói thức ăn từ tay người bán : từ 2 cho đến 4 phút. Có khi nhanh hơn : dưới 2 phút. giờ, trong những buổi sáng ngày làm việc, họ sẵn sàng đứng xếp hàng chờ mua ly cà phê Starbuck với khỏang thời kì đợi chờ từ 7 đến 15 phút. Có thể nói, với ly cà phê Starbuck, người Mỹ đã “tự điều chỉnh” nhịp điệu tong tả của họ, và sống “nội tâm” hơn.

Nói cách khác, cà phê, ngòai tính cách “văn hóa” còn đóng vai trò tác động vào lối sống (lifestyle). Nó có thể làm bê trễ thêm lối sống vốn đã bê trễ của một số người, nhưng cũng có thể có tác dụng tích cực, như ly cà phê Starbuck và lối sống Mỹ.